...
Về Lễ nghi học sĩ triều L Thi tng, sử gia Ng Sĩ Lin c Lời bn: "Nữ sắc lm hại người ta qu lắm. Thị Lộ chỉ l một người đn b thi, Thi tng yu n m thn phải chết, Nguyễn Tri lấy n m cả họ bị diệt, khng đề phng m được ư?" iều ny, như người ta thường ni, l quan niệm bất cng, khinh rẻ phụ nữ của một sử gia qun chủ. Nhưng v lẽ g, ngay cả trong chuyện Rắn bo on tc giả dn gian cũng phũ phng dồn hết mọi tội lỗi ln đầu người đn b?
Về Nguyễn Tri, vua Tự ức nh Nguyễn c Lời ph "ời L Thi tng, vua th bung tuồng, bầy ti th chuyn quyền. Tri nếu l người hiền th nn sớm liệu rt lui, ẩn nu tung tch để cho danh tiếng được ton vẹn. Thế m lại đi đn trước ngự gi, thả lỏng cho vợ lm việc hoang dm, v lim sỉ. Vậy th tai vạ tru di cũng l tự Tri chuốc lấy. Như thế sao được gọi l người hiền?" Với nhiều thế hệ tr thức Việt, lời bn trn được coi như khun vng thước ngọc. Nhưng rồi thời gian cho thấy khun vng thước ngọc cũng biến dạng!
Nguyễn Tri c l người hiền chăng? Biết tất cả những bậc hiền của qu khứ, biết những Khuất Nguyn, Trương Lương, Ngũ Tử Tư, Văn Chủng, Phạm Li... Biết Chu Văn An v cũng biết Trần Nguyn Hn, Phạm Văn Xảo nhưng Nguyễn Tri tự biết mnh hơn bởi ng l người hiền dấn thn. n Trại Vải l bi kịch tất yếu mang tnh ton nhn loại khi chế độ chuyn quyền thống trị. Nguyễn Tri v Nguyễn Thị Lộ l vin đ lt đường cho dn tộc vươn tới tự do!
Văn bản lịch sử khng phải l văn bản chết m l tấm gương từ đ con người phải soi vo để nhận ra chn dung của bản thn mnh, của thời đại mnh. Nh văn, trong nghĩa nguyn sơ của từ ny, chnh l lương tri của dn tộc của thời đại, c nhiệm vụ giải m tấm gương cm lặng của lịch sử để đưa nh sng dọi chiếu con đường đi tới cho dn tộc. ấy l sứ mạng thing ling cao cả nhiều người mơ ước. Nhưng giải m chn xc cuốn sch cổ l điều cực kh m khng phải ai cũng thnh cng.
Tiểu thuyết Nguyễn Thị Lộ l một trong những cch giải m lịch sử. nh gi n thế no l quyền của thời gian.